Nga Enis Sulstarova
(Kumtesë e mbajtur në Departamentin e Orientalistikës në Universitetin e Prishtinës, më 25 tetor 2022 dhe më pas botuar në revistën “Shenja”, numri i nëntorit 2022. Ribotohet me disa ndryshime)
1. Problemi i orientalizmit
Kur flasim dhe shkruajmë për orientalizëm tashmë është i pashmangshëm referimi te përkufizimi që Eduard Saidi i ka dhënë këtij termi. Me orientalizëm, Saidi kupton një tri dukuri të ndërthurura. Së pari, ai kupton një mënyrë të menduari, e formuar fillimisht në vendet e Evropës Perëndimore, që e ndan botën në dy pjesë: Perëndimi (Oksidenti) dhe Lindja (Orienti), që shpeshherë përdoren si sinonime, përkatësisht, të Evropës dhe Azisë, ndërsa herë të tjera përdoren edhe për të përvijuar ndarje brenda Kontinentit të Evropës (p.sh. për shumëkënd Ukraina tani përfaqëson Perëndimin, ndërsa Rusia përfaqëson Lindjen). Siç shihet, Perëndimi dhe Lindja janë “gjeografi të përfytyruara” (edhe ky term saidian), ato nuk përkojnë me doemos me një hapësirë të caktuar gjeografike, jo vetëm për shkakun se Toka është rruzull, por edhe për shkakun se elementë kulturorë, ekonomikë e politikë ndërhyjnë në përcaktimet gjeografike. Kështu, në lëndën e gjeografisë kemi mësuar se Japonia ndodhet në Lindjen e Largët, kultura apo qytetërimi i saj konsiderohet “oriental”, por në aspektin ekonomik e politik Japonia konsiderohet si pjesë e Perëndimit. Ndërsa Kina, gjeografikisht është në perëndim të Japonisë, por në ekonomi shihet si konkurrentja kryesore lindore e Perëndimit. Pra, sipas kuptimit të parë të orientalizmit, marrëdhënia midis Perëndimit dhe Lindjes rrallëherë është simetrike, ngaqë subjekti supozon se Lindja është inferiore në raport me Perëndimin, madje e kundërt me të, konkurrente e Perëndimit, madje rrezik për të. Sigurisht ka edhe raste kur Lindja shihet si sipërore ndaj Perëndimit dhe për një ligjërim të tillë ku Perëndimi është poli negativ, e keqja absolute, armiku, Ian Buruma dhe Avishai Margalit kanë zgjedhur termin “oksidentalizëm”, por që ata thonë se i ka rrënjët në vetë Perëndimin e kuptuar si sinonim i qytetërimit modern.
Kuptimi i dytë i orientalizmit, sipas Saidit, ka të bëjë me traditën e studimeve perëndimore për Orientin, që nisi me studimin e gjuhëve e kulturave klasike dhe që më pas mori pamjen e studimeve rajonale (angl. “area studies”). Studimet shqiptare për gjuhët dhe kulturat e rajonit të Lindjes së Mesme quhen orientalistikë. Kuptimi i tretë i orientalizmit ka të bëjë me tërësinë e institucioneve që merren me Orientin, për ta kontrolluar dhe për të pasur autoritet mbi të, që nga aparati kolonial apo ai i mandateve të dikurshme të shteteve perëndimore mbi vende jashtë Evropës e deri te organizatat e mendimit (angl. “think tank”), opinionistët e mediave, këshilltarët politikë të specializuar për Lindjen e Mesme, Kinën, Indinë etj.
Shihet qartë se ndërthurja që Saidi u bëri të tri kuptimeve në një term të vetëm, “orientalizmi”, është polemik dhe normativ. Polemik, sepse akuzon një disiplinë shkencore, siç është orientalistika, për bashkëfajësi me sistemet koloniale perëndimore në Lindjen e Mesme e gjetkë dhe për përkrahje të neo-kolonializmit në ditët tona. Normativ, sepse, nën ndikimin e veprës së tij, epiteti “orientalist”, që në origjinë emërtonte dikë që studion gjuhët dhe kulturat e Azisë, tashmë, nën ndikimin e madh që ka pasur vepra e Saidit në shkencat humane dhe shoqërore, shpeshherë po përdoret në mënyrë të ngjashme me epitetin “racist”, me të cilin nuk kuptohet aspak dikush që studion racat, por dikush që ka besimin se dallimet racore shkaktojnë një përshkallëzim të grupeve njerëzore dhe se një racë e caktuar është pashmangshëm sipërore ndaj të tjerave. Njëlloj si Saidi, edhe unë, te libri “Arratisja nga Lindja”, me orientalizëm kuptoj besimin se ekziston një kundërvënie midis Perëndimit dhe Lindjes, që barazohet me kundërvëniet midis qytetërimit dhe barbarisë, lirisë dhe robërisë, demokracisë dhe despotizmit, zhvillimit dhe prapambetjes, arsyes dhe joarsyes, diturisë dhe paditurisë, barazisë gjinore dhe patriarkalitetit etj. Pra, orientalizmi është problematik kur supozojmë se një gjeografi e caktuar, një qytetërim apo kulturë e caktuar, ka vetitë pozitive që rreshtuam, dhe se një gjeografie, një qytetërimi apo kulture të caktuar i mungojnë këto veti, ose i përkasin vetitë negative që rreshtuam.
Sigurisht që shumë studiues perëndimorë të gjuhëve dhe kulturave të Lindje së Mesme dhe të Azisë e kanë kundërshtuar kthesën që Saidi i dha fjalës “orientalist”. Si mund të quhet dikush që shpenzon vite të tëra jete dhe mundim për të mësuar gjuhë dhe për të studiuar një kulturë tjetër, dashakeqës apo armik i atyre popujve dhe kulturave që ai studion? Sigurisht që Saidi nuk thotë se secili orientalist perëndimor është një racist dhe supremacist (edhe pse midis tyre ka pasur dhe ka të tillë), sepse po të jetë kështu atëherë dalim në përfundime absurde të tipit se një amerikan që specializohet në gramatikën e persishtes ka qëllime agjenturore ndaj Iranit, se vetëm “lindori” mund të jetë objektiv për “lindorin”, se vetëm myslimani ka të monopolin të studiojë islamin, se vetëm kinezi mund ta rrokë thelbin e kungfusë, se vetëm historianët shqiptarë duhet ta shkruajnë historinë e popullit shqiptar etj. Nuk ka dyshim që shumë prej orientalistëve perëndimorë kanë dhënë kontribute të jashtëzakonshme për njohjen e kulturave joevropiane, mirëpo ajo që Saidi ka vënë në dukje është se premisa e ndarjes Perëndim-Lindje mbi të cilën është formuar orientalizmi/orientalistika është e njëjta mbi të cilën u formua edhe imperializmi evropian në shek. XVIII-XX. Pjesërisht mbi të njëjtën premisë është formuar edhe identiteti kombëtar shqiptar në shek. XIX-XX.
2. Identiteti kombëtar shqiptar dhe orientalizmi
Identiteti kombëtar shqiptar është i pashkëputur nga moderniteti shqiptar, ky i fundit një proces i ideuar nga elita intelektuale shqiptare dhe e zbatuar nga shteti pas krijimit të tij. Moderniteti rikrijohet në kontekstet vendore dhe modelet e huazuara kushtëzohen prej rrethanave konkrete historike. Duhet mbajtur parasysh se modeli origjinal i modernitetit, ai perëndimor, nuk ka ndodhur i veçuar nga pjesa tjetër e botës. Qoftë për nga idetë, qoftë për nga aspekti lëndor (tregtia, shfrytëzimi ekonomik i kolonive, lindja dhe përhapja e kapitalizmit), “ngritja e Perëndimit” ka ndodhur në marrëdhënie shumë-përmasore me pjesët e tjera të botës. Mirëpo, meta-rrëfimi evropian për modernitetin ka theksuar se ky është një zhvillim evropian dhe produkt i “racionalizmit oksidental”. Përballë përparimit të Perëndimit, pjesa tjetër e botës ka qenë “primitive” ose “tradicionale” dhe ka mbetur në këtë gjendje për aq kohë sa nuk ka pasur kontakt me Perëndimin. Pas kontaktit me Perëndimin këto shoqëri janë shkëputur nga rrethi vicioz i prapambetjes. Ky ligjërim drejtvizor i modernitetit, u përhap dhe u përbrendësua nga elitat nacionaliste të pjesës tjetër të botës, të cilat kërkonin që vendet dhe popujt e tyre t’i përngjanin Perëndimit. Orientalizmi i kolonialistëve dhe nacionalizmi i vendasve mund të duken si kundërshtarë, por ata janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin. Shpeshherë studimet e orientalistëve evropianë kanë hedhur bazat e njohjes shkencore të gjuhëve, traditave, historisë së popujve joevropianë, që më pas janë rimarrë nga intelektualët vendas për të ndërtuar identitetet moderne kombëtare. Gjithashtu, në ato raste kur nacionalizmi vendas i është kundërvënë kolonializmit evropian, ai ka përvetësuar idenë e përparimit dhe të modernizimit nga Perëndimi, edhe atëherë kur pretendon të ndjekë rrugë alternative.
Meqenëse Perëndimi ka përfaqësuar modelin e shoqërisë dhe të qytetërimit modern, këndvështrimi orientalist për botën është imituar edhe nga vende që nuk kanë qenë në Perëndim dhe as të kolonizuara nga shtetet perëndimore, por që gjithsesi kanë dashur t’i ngjasojnë shoqërive perëndimore. Ky vetë-kolonizim, po të përdorim një term të Aleksandër Kiosevit [Alexander Kiossev], është karakteristik për nacionalizmin e popujve ballkanikë që dolën prej sundimit osman. Te librat “Arratisje nga Lindja” dhe “Jam Evropë!” kam shpjeguar se fillesat e orientalizmit shqiptar duhen kërkuar te periudha e Rilindjes Kombëtare, në të cilën formohet nacionalizmi shqiptar dhe identiteti modern kombëtar i shqiptarëve. Përfytyrimi i kombit shqiptar kishte si element përbërës përkatësinë e lashtë evropiane të tyre, që nënkuptonte aspiratën për të krijuar një shoqëri moderne. Në këtë mënyrë u zhvillua te rilindësit edhe ligjërimi orientalist mbi turqit si pushtues aziatikë e barbarë që mbanin të shtypur një popull fisnik që dikur ishte flijuar për Evropën. Po t’i referohemi asaj që thamë më sipër mbi përkufizimin e orientalizmit në veprën e Saidit, më duhet të saktësoj se në rastin shqiptar kemi të bëjmë me huazimin e të menduarit me anë të kategorive Perëndim/Lindje, jo me një traditë të ngulitur të studimit të Lindjes dhe as me vullnetin për të pushtuar dhe sunduar mbi vendet e Lindjes. Prandaj, hulumtimin tim e kam bazuar kryesisht në letërsi dhe publicistikë, ndërsa te libri tjetër, “‘Islamizëm do të thotë Lindje’”, kam treguar se si dominimi i rrëfimit evrocentrik te librat shkollorë të historisë për ciklet parauniversitare në Shqipëri shkon paralel me atë të orientalizmit shqiptar në ligjërimin publik.
Në librat dhe artikujt e mi kushtuar orientalizmit shqiptar jam shumë shembuj. Sot po përmend dy të tillë, jo pa lidhje me njëri-tjetrin. Shembulli i parë është nga romani “Dokumenti Z” me autor Anastas Dushkun, i botuar në vitin 1985 në Tiranë. Është një roman i dorës së dytë që trajton sesi spiunazhi perëndimor dhe armiqtë e klasës brenda Shqipërisë kërkonin të sabotonin kërkimet për naftë. Aty ka një episod kur Kristina, një agjente shqiptare në shërbim të të huajve dhe bashkëpunëtori i saj, Luftullai janë një qytet kufitar, që është i huaj për Kristinën. Ajo duke parë nga dritarja e dhomës së hotelit, pyet: “Ajo xhamia atje si quhet?”. Luftullai i përgjigjet se bëhet fjalë për xhaminë e Mirahorit (xhami aktuale në Korçë, monument kulture). Kristina thotë: “Emër i çuditshëm, aziatik. Mirahori, ç’domethënë kjo?”, pyetje së cilës Luftullai nuk di t’i përgjigjet (f. 223). Domethënia e emrit të xhamisë nuk ka lidhje me intrigën e librit. Kristina, me emër të krishterë, asnjëherë nuk e pyet Luftullain për kuptimin e emrit të tij islamik. Emri i xhamisë shoqërohet qëllimisht me Azinë, prandaj është i pakuptueshëm për të dy personazhet shqiptare, ndërsa vetë xhamia shfaqet dy herë e huaj: njëherë si vend kulti në një shoqëri ateiste dhe njëherë tjetër për shkak të emrit. Edhe emri Kristina mund të jetë zgjedhur nga autori për ta karakterizuar si negativ personazhin agjenten e cila është bija e një shqiptari të pasur dhe e një nëne angleze dhe që ka dëshirën për të ikur në Perëndim. Gjithsesi, lexuesit e romanit në Shqipëri mund t’i kenë bërë vetes të njëjtën pyetje për emrin e xhamisë, që është i pakuptueshëm dhe i çuditshëm, ngaqë është aziatik.
Shembulli i dytë i përket periudhës paskomuniste dhe vjen nga një libër i Maks Velos, piktor, publicist dhe ish i burgosur politik. Duke medituar për rolin që kishte spiunimi për mbajtjen në këmbë të totalitarizmit komunist në Shqipëri, spiunim që ndodhte edhe midis të burgosurve politikë, ai shkruan: “Në Spaç [kamp-burg] kuptova si funksiononte Perandoria gjigande Osmane. Dhe përse shqiptarët ishin rrënuar kështu. Në bazë të Perandorisë ishte spiunimi”. Duke treguar se si popujt që prej shekujsh ulërinin prej sundimit barbar osman, në fund u kishte ikur zëri dhe u kishin mbetur vetëm të kuptuarit me shenja, që favorizonte spiunimin, Velo del në përfundimin se “në bazën e praktikës së komunizmit shqiptar u vendos përgjimi osman. Spiunimi ishte detyrë, trimëri, partishmëri, mbijetesë” (“Zhdukja e ‘Pashallarëve të kuq’ të Kadaresë”, Tiranë, 2002, f. 115-116). Në orientalizmin bashkëkohor shqiptar, Perandoria Osmane dhe komunizmi përfaqësojnë dy fytyra të thelbit të “despotizmit oriental” që e ka mbajtur Shqipërinë larg Evropës.
Hulumtimin tim në librin “Arratisje nga Lindja” e kam organizuar sipas katër periudhave të historisë sonë moderne: Rilindja Kombëtare, vitet 20-30 të shekullit të kaluar, komunizmi dhe koha e tanishme e tranzicionit demokratik paskomunist. Mua më rezulton se te periudha e tanishme trajektorja e orientalizmit ka arritur kulmin. Gjithmonë ekziston rreziku që në analizat që bëjmë të mbivlerësohet e tashmja ndaj të së kaluarës, mirëpo mendoj se ka së paku katër arsye për majën më të lartë që ka arritur sot orientalizmi shqiptar. Së pari, ideali i Evropës apo i Perëndimit duket se është i materializuar te Bashkimi Evropian dhe procesi i integrimit shihet më shumë se anëtarësim në një organizëm politik e ekonomik me standarde të caktuara: anëtarësimi në BE shihet si një pranim në një qytetërim, si një certifikim i identitetit tonë evropian, si një qepje e çarjes historike që kemi pësuar për shekuj e shekuj me radhë etj. Kur mendohet se jemi të vonuar në përparimin tonë drejt BE-së apo se rrezikojmë të humbasim rrugën evropiane, thirren në vëmendje argumentet orientaliste: “turku na ka lënë mbrapa”, mendësia orientale apo ballkanike e shqiptarit, “Vija e Teodosit” etj. Arsyeja e dytë është se periudha komuniste është konceptuar nga elita shqiptare si një periudhë tjetër lindore, madje “joevropiane” (prandaj rënia e komunizmit mitizohet si “rikthim në Evropë”), që i shtohet asaj osmane, e për pasojë refuzimi ndaj gjithçkaje që etiketojmë si “lindore” apo “orientale” është absolut. Arsyeja e tretë, janë kërcënimet nga terrorizmi islamist dhe agresioni rus që shpeshherë etiketohen si të ardhura nga Lindja, përkundër të cilëve në debatin publik shfaqet edhe miti i shqiptarëve si ledh mbrojtës i Evropës. Arsyeja e katërt është liria më e madhe e shprehjes se më parë, e ndërthurur me zhvillimin e paparë të mediave onlajn, si rezultat i të cilave në komunikimet publiko-private gëlojnë fraza orientaliste, islamofobe, raciste, seksiste, të paragjykimeve ndërfetare e krahinore etj. Sigurisht që edhe krahasimet “antropologjike” të identitetit tonë me “turkun” vijojnë ende. Kryeministri Edi Rama në vitin 2015 u drejtoi një letër ministrave të kabinetit të tij, përmes së cilës i porosiste që të mbysnin “turkun” që kishin brenda vetes (duke nënkuptuar tipin “anadollak”, të korruptuar, dembel e prapanik), ndërkohë që këshilli i ministrave mblidhet rreth një tryeze të stolisur me fotografinë e një harte të shek. XVI, e cila e paraqet Evropën të stilizuar si një mbretëreshë.
3. Kritika ndaj orientalizmit dhe orientalistika shqiptare
Nëse identiteti kombëtar shqiptar bazohet pjesërisht mbi premisën orientaliste të kundërshtisë Perëndim-Lindje, a do të thotë kjo se emancipimi i mëtejshëm i shoqërive shqiptare nuk duhet të bazohet në nacionalizëm, por vetëm në ide universale (p.sh. të drejtat e njeriut)? Mendoj se kombi është aktualizim i ideve universale (liria, barazia, qytetaria) në një kulturë të dhënë dhe se identiteti kombëtar duhet të na shtyjë drejt bashkimit politik të Republikës së Shqipërisë me Republikën e Kosovës. Identiteti kombëtar, si çdo identitet tjetër, nuk është i mbyllur ndaj ndryshimeve dhe ndryshimi ndodh edhe përmes shqyrtimit kritik të historisë së tij. Mua më pëlqen veçanërisht një citat nga eseja “Çfarë është Iluminizmi?” e filozofit Mishel Fuko [Michel Foucault], të cilin e kam vendosur si epigraf të librit “Arratisje nga Lindja”. Fukoja shkruan se “ontologjia kritike e vetes sonë… duhet konsideruar si një qëndrim, një frymë, apo një jetë filozofike, në të cilën kritika e asaj çfarë jemi është njëherazi analiza historike e kufijve që na janë imponuar, si edhe një eksperiment me mundësinë e të shkuarit përtej tyre” (“Ethics”, Nju Jork, 1994, f. 319).
Nëse qëllimi i Saidit në veprën “Orientalizmi” ishte shqyrtimi kritik i bashkëveprimit të politikës, institucioneve shkencore, krijimtarisë letrare e artistike dhe i mediave të komunikimit masiv për strukturimin e mendimeve dhe opinioneve çhumanizuese mbi popuj, vende dhe kultura të tjera, atëherë edhe kritika e orientalizmit shqiptar vlen për lokalizuar një mënyrë të menduari për veten dhe të tjerët që është e ngulitur gjerësisht tek shqiptarët, sidomos në mesin e elitave kulturore. Ligjërimi orientalist kërkon ta eliminojë larminë kulturore shqiptare, ta spastrojë “trashëgiminë joperëndimore”, në emër të një qenie imagjinare shqiptare “njëqind për qind evropiane”. Në këtë aspekt orientalizmi i kundërvihet vlerave më themelore të identitetit shqiptar: larmisë së nënkulturave, bashkëjetesës së feve dhe qytetërimeve që historikisht janë takuar dhe kanë bashkëvepruar në mesin e shqiptarëve. Kritika e orientalizmit shqiptar shërben për të evidentuar kufijtë që shtrëngojnë imagjinatën tonë dhe perceptimin tonë të vetes dhe “të tjetrit”.
Nuk marr guximin të shprehem për një fushë shkencore që nuk e njoh (njohja e turqishtes moderne nuk më bën as gjuhëtar e as turkolog), megjithatë mendoj se orientalistika shqiptare mund të luajë një rol pozitiv në këtë mes. Sigurisht që lindja e orientalistikës shqiptare i bindet logjikës së ndarjes Perëndim-Lindje apo Evropë-Azi, sepse mund të flasim për orientalistikë shqiptare vetëm pas rënies së Perandorisë Osmane. Kështu, Sami Frashëri kur reformonte gjuhën turke, vepronte si një gjuhëtar osman që punonte me gjuhën e tij; edhe pse ajo mund të mos ishte gjuha amtare, turqishtja nuk ishte e huaj për të e aq më pak orientale. Prandaj, kur Hasan Kaleshi shkruan se Samiu është “orientalist ideal” (“Vepra 1”, Prishtinë, 2022, f. 146), për shkak se të njohjes shumë të mirë të gjuhëve orientale dhe evropiane, ai me siguri e lavdëron Samiun si model për t’u ndjekur nga orientalistët e mëvonshëm shqiptarë, siç ishte vetë Kaleshi, si dhe Vexhi Buharaja, Tahir Dizdari etj., në shek. XX, atëherë kur pasi trevat shqiptare ishin përfshirë tashmë në shtete evropiane. Për sa i përket kuptimit të tretë të orientalizmit, si tërësi institucionesh dhe ligjërimesh që synojnë dominimin e Orientit, specialistët shqiptarë të gjuhëve dhe kulturave orientale janë marrë më së shumti me përkthimin dhe komentimin e dokumenteve e mbishkrimeve që i vlejnë historiografisë, etnografisë shqiptare dhe bashkësive islamike shqiptare (si p.sh. shpjegimi se fjala “mirahor” do të thotë stallier dhe në ushtrinë osmane ka qenë përdorur si titull për komandantët e kalorësisë). Përdorimi saidian i termave “orientalizëm” dhe “orientalist” ka gjetur përdorim të gjerë në shkencat sociale, p.sh. në “Fjalorin politik të Oksfordit” lexojmë se “orientalizmi është një ideologji që ia bën të mundur Perëndimit të zërë një pozicion qendror kundrejt Lindjes, të krijojë mitin e vet që ligjëson pushtimin e vendeve që quheshin lindore… Saidi thekson se qëndrimet orientaliste nuk janë diçka që i përket së kaluarës dhe ato frymëzojnë fjalorin politik që përdorim edhe sot e kësaj dite për të kuptuar vendet e Botës së Tretë” (Tiranë, 2001, f. 397-398). Me aq sa kam dijeni, studiuesit shqiptarë të gjuhëve dhe kulturave orientale nuk mund të akuzohen për orientalizmin që kritikon Saidi, por atyre, si orientalistë profesionistë u duhet të jetojnë dhe të merren me kritikën që Saidi i ka drejtuar profesionit të tyre dhe disa prej orientalistëve klasikë perëndimorë.
Fakti që orientalistika shqiptare e deritanishme i ka shërbyer kryesisht njohjes së “vetes” dhe aspak dominimit të “tjetrit”, nuk do të thotë se ajo duhet të merret vetëm me çështje shqiptare apo ballkanike që kanë të bëjnë me trashëgiminë e periudhës osmane dhe të mos tentojë të studiojë dhe të shprehet mbi kulturat dhe shoqëritë bashkëkohore në Lindjen e Mesme dhe në Afrikën e Veriut. Saidi thotë se një detyrë e intelektualit është “përpjekja për të zbërthyer stereotipat dhe kategoritë reduktuese që kufizojnë mendimin dhe komunikimin njerëzor” (“Representations of the Intellectual”, Londër, 1994, f. x). Për sa i takon heqjes së kufizimeve për njohjen e “tjetrit”, studiuesit e orientalistikës në Prishtinë dhe ata shqiptarë që specializohen në universitete të tjerë për njohjen e gjuhëve dhe të kulturave turke, arabe, persiane etj., që zakonisht i quajmë “orientale”, janë në një pozitë të privilegjuar për të ngritur ura midis kulturave të “Orientit” dhe kulturës shqiptare. Nuk është fjala për të pajtuar qytetërimin e Perëndimit me ato të Lindjes, por për ta bërë sa më mirë punën e tyre, atë të shqipërimit dhe të interpretimit të teksteve nga gjuhët të dinë. Jo vetëm të dokumenteve historike, por sidomos të teksteve letrare dhe filozofike, ngaqë besoj se këta janë përfaqësues më të mirë të një kulture. Kuptimi dhe interpretimi i një teksti kërkon vetëdijesim për situatën kur është prodhuar teksti, si edhe të situatës kur ndodh interpretimi. Gjatë procesit të përkthimit apo të interpretimit të një teksti në gjuhë të huaj, të kërkohet të dalësh nga kultura jote e të qëndrosh pezull mes asaj dhe kulturës së huaj, në një lloj mërgimi të përkohshëm shpirtëror. Në një plan më të përgjithshëm, braktisja e qartësisë e sigurisë që të ofron kultura jote, shoqëria jote, feja jote, klasa jote, kombi yt etj., ndoshta është hapi i parë që ne bëjmë për ta parë tjetrin si të barabartë në dinjitet me veten.