Leximi i ditarëve, letërkëmbimeve dhe kujtimeve është ndryshe prej leximeve tjera. Njashtu si ndryshon leximi i një romani prej një punimi shkencor. Të parat të japin ndjesi tjera. Mërzitesh kur sheh se ata nuk kanë qenë mirë, qeshesh me batutat e tyre, çuditesh dhe habitesh me përjetimet dhe sfidat me të cilat u ballafaquan.
Shkruan: Merjem Gashi
Por mbi të gjitha të qenit dëshmitare nga lënda e parë është ajo që të entuziazmon më së shumti. Ditët e fundit i kalova duke lexuar letërkëmbimet e Mustafa Krujës (1887-1958), politikan, historian e studiues i gjuhës shqipe, me familjen mbretërore të Zogut, Eqrem bej Vlorën, Tahir Kolgjinin, Tahir Zajmin, Fan Nolin, Ernest Koliqin, Karl Gurakiqun, Zef Valentinin, Stavro Skendon dhe disa figurave tjera të asaj periudhe që nuk ishte aspak e lehtë për të jetuar dhe vepruar. Kishin dhënë shumë prej vetes për kombin dhe shtetin e ri shqiptar. Në fund u detyruan t’i braktisnin të gjitha. U larguan nga anëtarët e ngushtë të familjes, nga vendi i tyre duke i lënë në gjysmë shumë punë të nisura për të bredhur nëpër vende të ndryshme të botës.
Në njërën prej letrave të Ernest Koliqit dërguar Krujës i thotë kështu:
“𝐸 𝑠ℎ𝑜𝑓, 𝑛𝑔𝑎 𝑙𝑒𝑡𝑟𝑎𝑡, 𝑠𝑒 𝑗𝑒 𝑡𝑢𝑒 𝑘𝑎𝑝𝑒̈𝑟𝑐𝑦𝑒𝑛 𝑛𝑗𝑖 𝑓𝑎𝑧𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑟𝑎𝑛𝑑𝑒̈ 𝑝𝑒𝑠𝑖𝑚𝑖𝑧𝑚𝑖. 𝐷𝑜 𝑡𝑒̈ ℎ𝑎𝑏𝑖𝑡𝑒𝑠ℎ𝑖𝑚, 𝑝𝑜 𝑡’𝑖𝑠ℎ𝑡𝑒 𝑛𝑑𝑟𝑦𝑠ℎ𝑒𝑗. 𝑃𝑜𝑟, 𝑀𝑢𝑠𝑡𝑎𝑓𝑒̈ 𝑖 𝑑𝑎𝑠ℎ𝑢𝑛, 𝑘𝑗𝑜 𝑒 𝑝𝑎𝑡! 𝐽𝑒𝑚𝑖 𝑛𝑗𝑖 𝑛𝑑𝑒̈𝑟 𝑏𝑟𝑒𝑧𝑛𝑖 𝑚𝑎 𝑓𝑎𝑡𝑚𝑗𝑒𝑟𝑎 𝑞𝑖 𝑛𝑗𝑖𝑓𝑡𝑖 ℎ𝑖𝑠𝑡𝑜𝑟𝑖𝑗𝑎 𝑛𝑗𝑒𝑟𝑧𝑜𝑟𝑒. 𝐾𝑢𝑟𝑟 𝑞𝑒̈𝑙𝑙𝑖𝑚𝑒 𝑚𝑎 𝑏𝑢𝑗𝑎𝑟𝑒 𝑑ℎ𝑒 𝑓𝑜𝑟𝑐𝑎 𝑚𝑒𝑛𝑑𝑜𝑟𝑒 𝑒 𝑚𝑜𝑟𝑎𝑙𝑒 𝑚𝑎 𝑡𝑒 𝑘𝑢𝑙𝑙𝑢𝑒𝑡𝑎 𝑛𝑢𝑘 𝑢 𝑠ℎ𝑘𝑟𝑖𝑛𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟 𝑑𝑜𝑏𝑖 𝑡𝑒̈ 𝑛𝑗𝑖 𝑘𝑜𝑚𝑏𝑖𝑡 𝑡𝑢𝑒 ℎ𝑢𝑚𝑏𝑒̈ 𝑘𝑎𝑞 𝑘𝑒𝑞𝑎𝑠 𝑛𝑒̈ 𝑡𝑒𝑟 𝑒 𝑛𝑒̈ ℎ𝑒𝑠ℎ𝑡𝑗𝑒.”
Mustafa Kruja, i cili fillimisht kishte migruar në Itali, pastaj në Egjipt e Francë dhe së fundi ishte vendosur në SHBA tregon se si jeta e re në Amerikë e bëri të kuptoj sa e rëndë është barra e gruas e cila kujdeset edhe për fëmijët, shtëpinë dhe punon jashtë për të fituar bukën e gojës.
“𝐺𝑟𝑢𝑒𝑗𝑎 𝑒 𝑣𝑎𝑗𝑧𝑎 𝑎𝑠ℎ𝑡 𝑧𝑎𝑘𝑜𝑛 𝑚𝑒 𝑖 𝑏𝑎𝑚𝑒̈ 𝑝𝑢𝑛𝑒̈𝑡 𝑒 𝑠ℎ𝑡𝑒̈𝑝𝑖𝑠𝑒̈ 𝑛𝑒̈ 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑛𝑖, 𝑒 𝑝𝑟𝑎𝑛𝑑𝑎𝑗 𝑒𝑑ℎ𝑒 𝑘𝑒̈𝑡𝑢 𝑛𝑒̈ 𝑘𝑒̈𝑡𝑒̈ 𝑠ℎ𝑡𝑒̈𝑝𝑖 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟𝑒̈𝑠ℎ! 𝑀𝑖𝑟𝑒̈𝑝𝑜 𝑑𝑒𝑟𝑖 𝑘𝑢 𝑝𝑢𝑛𝑜𝑛 𝑓𝑢𝑞𝑖𝑎 𝑒 𝑣𝑎𝑗𝑧𝑒̈𝑠 𝑠𝑒̈ 𝑛𝑔𝑟𝑎𝑡𝑒̈ 𝑞𝑖 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑏𝑎𝑗𝑒̈ 60 𝑜𝑟𝑒̈ 𝑛𝑒̈ 𝑗𝑎𝑣𝑒̈ 𝑗𝑎𝑠ℎ𝑡𝑎 𝑠ℎ𝑡𝑒̈𝑝𝑖𝑗𝑒? 𝑉𝑗𝑒𝑛 𝑛𝑒̈ 𝑚𝑏𝑟𝑎𝑚𝑒̈ 𝑣𝑜𝑛𝑒̈, 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ ℎ𝑎𝑗𝑒̈ 𝑛𝑗𝑖 𝑘𝑎𝑓𝑠ℎ𝑎𝑡𝑒̈, 𝑞𝑖, 𝑝𝑜 𝑠’𝑒 𝑔𝑗𝑒𝑡 𝑔𝑎𝑡𝑖, 𝑠’𝑘𝑎 𝑣𝑒̈𝑟𝑡𝑦𝑡 (𝑡𝑎𝑘𝑎𝑡) 𝑚𝑒 𝑒 𝑝𝑒̈𝑟𝑔𝑎𝑡𝑖𝑡𝑢𝑛. 𝑁𝑒̈ 𝑚𝑒̈𝑛𝑔𝑗𝑒𝑠, 𝑝𝑎𝑟𝑎 𝑠𝑒 𝑑𝑒𝑙, 𝑚𝑒𝑧𝑖 𝑔𝑗𝑒𝑛𝑒̈ 𝑘𝑜ℎ𝑒̈ 𝑚𝑒 𝑙𝑎𝑛𝑒̈ 𝑒 𝑠ℎ𝑝𝑒̈𝑟𝑙𝑎𝑚𝑒̈ 𝑒 𝑑𝑒̈𝑙𝑖𝑟𝑒̈. 𝑃𝑟𝑎 𝑝𝑒̈𝑟 𝑔𝑗𝑖𝑡ℎ𝑘𝑢 𝑛𝑢𝑘 𝑚𝑢𝑛𝑑𝑒𝑡 𝑚𝑒 𝑚𝑏𝑒̈𝑟𝑟𝑖𝑚𝑒̈ 𝑓𝑢𝑞𝑖𝑗𝑎 𝑒 𝑘𝑜ℎ𝑎 𝑒 𝑣𝑎𝑗𝑧𝑒̈𝑠 𝑑𝑢ℎ𝑒𝑡 𝑡𝑒̈ 𝑚𝑏𝑒̈𝑟𝑟𝑖𝑗𝑒̈ 𝑛𝑑𝑖ℎ𝑚𝑎 𝑒 𝑖𝑚𝑒, 𝑒 𝑓𝑎𝑙𝑒𝑚𝑖𝑛𝑑𝑒𝑟𝑒̈𝑠 𝑡𝑒̈ 𝑀𝑎𝑑ℎ𝑖𝑡 𝑍𝑜𝑡 𝑞𝑖 𝑚𝑒̈ 𝑘𝑎 𝑓𝑎𝑙𝑒̈ 𝑠ℎ𝑒̈𝑛𝑑𝑒𝑡𝑒𝑛, 𝑚𝑒 𝑔𝑗𝑖𝑡ℎ𝑒̈ 𝑚𝑜𝑠ℎ𝑒̈𝑛 𝑞𝑖 𝑘𝑎𝑚. 𝑀𝑒̈ 𝑑𝑢𝑘𝑒𝑡 𝑣𝑒𝑡𝑗𝑎 𝑠𝑖 𝑛𝑗𝑒̈ 𝑛𝑎𝑛𝑒̈ 𝑓𝑒̈𝑚𝑖𝑗𝑒̈𝑠ℎ 𝑞𝑖 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑐̧𝑜ℎ𝑒𝑡 𝑡𝑒̈ 𝑏𝑗𝑒𝑟𝑒̈ 𝑚𝑒̈ 𝑘𝑢𝑗𝑑𝑒𝑠𝑖𝑛 𝑒 𝑣𝑜𝑔𝑗𝑒̈𝑙𝑖𝑚𝑖𝑡 𝑡𝑒̈ 𝑓𝑒̈𝑚𝑖𝑗𝑒̈𝑡! 𝐸 𝑝𝑜 𝑒 𝑠ℎ𝑜ℎ 𝑠𝑒 𝑏𝑎𝑟𝑟𝑎 𝑒 𝑛𝑎𝑛𝑒̈𝑠 𝑛𝑢𝑘 𝑞𝑒̈𝑛𝑘𝑎 𝑚𝑎 𝑒 𝑙𝑒ℎ𝑡𝑒̈ 𝑛𝑒̈ 𝑛𝑗𝑖 𝑓𝑎𝑚𝑖𝑙𝑗𝑒 𝑠𝑒 𝑎𝑗𝑜 𝑒 𝑏𝑎𝑏𝑒̈𝑠. 𝐾𝑒̈𝑡𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑓𝑢𝑛𝑑𝑖𝑡 𝑒 𝑝𝑎𝑡𝑎 𝑝𝑎𝑠𝑒̈ 𝑝𝑟𝑜𝑣𝑢𝑒𝑚, 𝑡𝑒̈ 𝑝𝑎𝑟𝑒̈𝑛 𝑚’𝑢 𝑑𝑒𝑠ℎ 𝑚𝑒 𝑒 𝑝𝑟𝑜𝑣𝑢𝑒𝑚 𝑡𝑎𝑠ℎ 𝑛𝑒̈ 𝑝𝑙𝑒𝑞𝑛𝑖 𝑝𝑎 𝑝𝑟𝑖𝑡𝑢𝑛 𝑒 𝑝𝑎 𝑘𝑢𝑗𝑡𝑢𝑒𝑚.”
Jo veç Ernest Koliqi, por edhe të tjerët e lusnin Mustafa Krujën që të shkruaj historinë e njëqindvjetorit të fundit të Shqipërisë. Kruja ishte prej figurave politike që kishte nënshkruar Deklaratën e Pavarësisë së Shqipërisë. Gjithashtu ishte edhe Kryeministër i Shqipërisë (1941-1943). Kishte qenë dëshmitar i zhvillimeve të rëndësishme të vendit.
“𝐽𝑒𝑡𝑎, 𝑀𝑢𝑠𝑡𝑎𝑓𝑒̈, 𝑗𝑒𝑡𝑎 𝑠ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟𝑒 𝑞𝑖 𝑢 𝑧ℎ𝑑𝑢𝑘, 𝑗𝑒𝑡𝑎 𝑑ℎ𝑒 𝑛𝑔𝑗𝑎𝑟𝑗𝑒𝑡 𝑐̧’𝑝𝑟𝑒𝑗 𝑓𝑖𝑙𝑙𝑖𝑚𝑖𝑡 𝑡𝑒̈ 𝑞𝑖𝑛𝑑𝑣𝑗𝑒𝑡𝑖𝑡 𝑒 𝑑𝑒𝑟𝑖 𝑚𝑒̈ 𝑠𝑜𝑡, 𝑝𝑒𝑟𝑖𝑢𝑑ℎ𝑎 𝑞𝑖 𝑇𝑖 𝑘𝑒 𝑛𝑗𝑜𝑓𝑡𝑒̈ 𝑚𝑎 𝑡𝑒𝑝𝑒̈𝑟 𝑠𝑖 𝑝𝑟𝑜𝑡𝑎𝑔𝑜𝑛𝑖𝑠𝑡 𝑠𝑒 𝑠𝑖 𝑠𝑝𝑒𝑘𝑡𝑎𝑡𝑜𝑟, 𝑑𝑢ℎ𝑒𝑡 𝑝𝑒̈𝑟𝑠ℎ𝑘𝑟𝑢𝑒 𝑑ℎ𝑒 𝑎𝑛𝑎𝑙𝑖𝑧𝑢𝑒. 𝑇𝑒̈ 𝑟𝑖𝑗𝑡 𝑠’𝑑𝑖𝑗𝑛𝑒̈ 𝑘𝑢𝑟𝑟𝑔𝑗𝑎: 𝐾𝑢𝑗𝑡𝑜𝑗𝑛𝑒̈ 𝑠𝑒 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑛𝑖𝑗𝑎 𝑘𝑎 𝑣𝑒𝑡𝑒̈𝑚 𝑑𝑦 𝑑𝑎𝑡𝑎: 7 𝑝𝑟𝑖𝑙𝑙𝑖𝑛 𝑑ℎ𝑒 29 𝑛𝑎𝑛𝑑𝑜𝑟𝑖𝑛. 𝑃𝑎 𝑠ℎ𝑝𝑖𝑟𝑡 𝑝𝑜𝑙𝑒𝑚𝑖𝑧𝑢𝑒𝑠, 𝑚𝑒 𝑜𝑏𝑗𝑒𝑘𝑡𝑖𝑣𝑖𝑡𝑒𝑡 ℎ𝑖𝑠𝑡𝑜𝑟𝑗𝑎𝑘𝑢, 𝑚𝑒 𝑔𝑗𝑎𝑘𝑓𝑡𝑜ℎ𝑡𝑒̈𝑠𝑖 𝑠ℎ𝑘𝑒𝑛𝑐𝑒̈𝑡𝑎𝑟𝑖, 𝑑𝑒𝑟𝑑ℎ𝑖 𝑘𝑢𝑗𝑡𝑖𝑚𝑒𝑡 𝑡’𝑇𝑢𝑒𝑗𝑎 𝑠𝑖𝑑𝑜𝑚𝑜𝑠 𝑝𝑎𝑟𝑎 𝑒 𝑓𝑖𝑙𝑙 𝑚𝑏𝑎𝑠 𝑡’𝑎𝑠ℎ𝑡𝑢𝑞𝑢𝑎𝑗𝑡𝑢𝑛𝑒̈𝑠 𝑅𝑖𝑙𝑖𝑛𝑑𝑗𝑒.”
Regjimi komunist përpos që i kishte bërë pikë e pesë këta dhe shumë emra tjerë, i kishte ndarë edhe nga familja. Dikujt i kishin mbetur fëmijët e dikujt vëllai e motra.
“𝑃𝑟𝑒𝑗 𝑓𝑎𝑚𝑖𝑙𝑗𝑒𝑠 𝑠𝑒̈ 𝑚𝑎𝑑ℎ𝑒 𝑀𝑒𝑟𝑙𝑖𝑘𝑎𝑗 𝑏𝑒𝑠𝑎 𝑚𝑒̈ 𝑗𝑎𝑛𝑒̈ 𝑑𝑒̈𝑟𝑚𝑢𝑒𝑚 𝑠ℎ𝑢𝑚𝑒̈. 𝑇𝑒̈ 𝑔𝑗𝑎𝑙𝑙𝑒̈𝑡, 𝑝𝑒̈𝑟𝑣𝑒𝑐 𝐴𝑠𝑙𝑙𝑎𝑛𝑖𝑡, 𝑗𝑎𝑛𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑡𝑎𝑛𝑒̈ 𝑛𝑒̈𝑝𝑒̈𝑟 𝑏𝑢𝑟𝑔𝑗𝑒𝑡 𝑒 𝑓𝑢𝑠ℎ𝑎𝑡 𝑒 𝑝𝑒̈𝑟𝑞𝑒̈𝑛𝑑𝑟𝑖𝑚𝑖𝑡.”, thotë Kruja.
Dikush në Itali, e dikush në Stamboll, të tjerë në Egjipt e SHBA, të shpërndarë, por të vendosur dhe me vullnet për të vazhduar punën intelektuale. Dikush bënte jetë mizore, dikush ishte i angazhuar në Universitet, e dikush punonte nga shtëpia. Përpëliteshin për të bë diçka. Nxorën revista, themeluan Institute e Biblioteka, shkëmbyen libra, revista e gazeta mes vete. Përmalloheshin për vendin dhe gjuhën shqipe. Gajlja e tyre më e madhe ishte e ardhmja e Shqipërisë. Folën edhe për Kosovën dhe çështjen kosovare. Me Karl Gurakuqin kishin shkëmbyer shumë letra. Ai si punëtor shkencor në Universitetin e Palermos në katedrën e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe, i dërgonte faqe për faqe 𝐴𝑛𝑧𝑎𝑡 𝑒 𝑃𝑎𝑟𝑛𝑎𝑠𝑖𝑡 të Fishtës.
Kruja kujton kur një herë i kishte pas thënë Fishta se “𝑃𝑠𝑒 𝑒 𝑛𝑥𝑒𝑛𝑒̈ 𝑔𝑗𝑎𝑘𝑢𝑛 𝑎𝑞𝑒̈ 𝑓𝑜𝑟𝑡, 𝑚𝑜𝑟𝑒 𝑀𝑢𝑠𝑡𝑎𝑓𝑒̈? 𝑃𝑎𝑗 𝑝𝑒̈𝑟 𝑘𝑒̈𝑡𝑒̈ 𝑏𝑒𝑠𝑒̈ 𝑣𝑒𝑐̧𝑠𝑒 𝑚𝑢𝑛𝑑𝑜ℎ𝑒𝑚𝑖 𝑘𝑜𝑡, 𝑠𝑒 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑛𝑖 𝑠’𝑘𝑎, 𝑛𝑢𝑘 𝑏𝑎ℎ𝑒𝑡 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑛𝑖 𝑚𝑒 𝑏𝑟𝑢𝑚𝑖𝑛 𝑡’𝑜𝑛𝑒̈, 𝑝𝑜 𝑡’𝑎 𝑡ℎ𝑜𝑡𝑒̈ 𝑃. 𝐺𝑗𝑒𝑟𝑔𝑗𝑖!”. Karl Gurakuqi në një letër duke folur për të rejat që kishte dëgjuar nga Tirana shkruan se “𝑀𝑒̈ 𝑘𝑎 𝑟𝑎 𝑛𝑒̈ 𝑣𝑒𝑠ℎ 𝑡𝑒̈𝑟𝑡ℎ𝑜𝑟𝑎𝑧𝑖, 𝑠𝑒 𝑎𝑡𝑗𝑒 𝑛𝑒̈ 𝑇𝑖𝑟𝑎𝑛𝑒̈𝑛 𝑒 𝑘𝑢𝑞𝑒 𝑛𝑎 𝑝𝑎𝑠𝑘𝑎𝑛 ℎ𝑎𝑝𝑒̈ 𝑛𝑗𝑖 𝑢𝑛𝑖𝑣𝑒𝑟𝑠𝑖𝑡𝑒𝑡 𝑚𝑒 𝑡𝑒̈ 𝑔𝑗𝑖𝑡ℎ𝑎 𝑓𝑎𝑘𝑢𝑙𝑡𝑒𝑡𝑒𝑡 𝑑ℎ𝑒 𝑠𝑒 𝑟𝑒𝑘𝑡𝑜𝑟 𝑛𝑎 𝑞𝑒̈𝑛𝑘𝑎 𝑒𝑚𝑛𝑢𝑒 𝐾𝑜𝑙 𝑃𝑎𝑝𝑎𝑟𝑖𝑠𝑡𝑜!… 𝑀𝑖𝑟𝑟𝑒 𝑚𝑒 𝑚𝑒𝑛𝑑 𝑠𝑒 𝑐𝑖𝑙𝑒̈𝑡 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑗𝑒𝑛𝑒̈ 𝑝𝑟𝑜𝑓𝑒𝑠𝑜𝑟𝑒̈𝑡, 𝑘𝑢𝑟 𝑟𝑒𝑘𝑡𝑜𝑟𝑖 𝑎𝑠ℎ𝑡 𝑛𝑗𝑖 𝑚𝑒̈𝑠𝑢𝑒𝑠 𝑓𝑖𝑙𝑙𝑜𝑟𝑗𝑒!” Në një letër tjetër shkruan se “𝑚𝑒̈ 𝑠ℎ𝑘𝑟𝑢𝑎𝑛 𝑛𝑗𝑖 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟 𝑛𝑔𝑎 𝐴𝑚𝑒𝑟𝑖𝑘𝑎, 𝑖 𝑐𝑖𝑙𝑖 𝑝𝑎𝑠𝑘𝑎 𝑑𝑎𝑙𝑒̈ 𝑛𝑔𝑎 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑛𝑖𝑗𝑎 𝑎𝑛𝑑𝑒𝑗 𝑘𝑎ℎ 𝑣𝑗𝑒𝑡𝑖 1951, 𝑒 𝑚𝑒̈ 𝑡ℎ𝑜𝑡𝑒̈ 𝑠𝑒 𝑡𝑒̈ 𝑔𝑗𝑖𝑡ℎ𝑎 𝑏𝑜𝑡𝑖𝑚𝑒𝑣𝑒, 𝑞𝑖 𝑘𝑎𝑛𝑒̈ 𝑝𝑎 𝑑𝑟𝑖𝑡𝑒̈𝑛 𝑝𝑎𝑟𝑎 𝑛𝑎𝑛𝑑𝑜𝑟𝑖𝑡 1944 (𝑚𝑒 𝑝𝑎𝑘 𝑝𝑒̈𝑟𝑗𝑎𝑠ℎ𝑡𝑖𝑚𝑒), 𝑢 𝑞𝑒𝑛𝑘𝑎 𝑑ℎ𝑎𝑛𝑒̈ 𝑓𝑙𝑎𝑘𝑎, 𝑑ℎ𝑒, 𝑚𝑗𝑒𝑟𝑒̈ 𝑎𝑖, 𝑡𝑒̈ 𝑐𝑖𝑙𝑖𝑡 𝑚𝑢𝑛𝑑 𝑡’𝑖 𝑔𝑗𝑖𝑛𝑑𝑒𝑡 𝑛𝑗𝑖 𝑏𝑜𝑡𝑖𝑚 𝑖 𝑡𝑖𝑙𝑙𝑒̈ 𝑛𝑒̈ 𝑑𝑜𝑟𝑒̈ 𝑎 𝑛𝑒̈ 𝑠ℎ𝑡𝑒̈𝑝𝑖, 𝑝𝑠𝑒 𝑒 ℎ𝑎𝑘𝑎 𝑒𝑑ℎ𝑒 𝑎𝑡𝑒̈ 𝑓𝑢𝑟𝑟𝑎.”
Stavro Skendi i lutet në një letër Krujës që t’i shpjegonte çështjen e partive politike në Shqipëri të periudhës 1920-1924.
“𝐸 𝑑𝑖𝑛𝑖 𝑣𝑒𝑡𝑒̈ 𝑠𝑒 𝑠𝑎 𝑒 𝑒𝑟𝑟𝑒̈𝑡 𝑒̈𝑠ℎ𝑡𝑒̈ 𝑒 𝑠ℎ𝑘𝑢𝑎𝑟𝑎 𝑒 𝑗𝑜𝑛𝑒̈ 𝑝𝑜𝑙𝑖𝑡𝑖𝑘𝑒- 𝑠’𝑛𝑑𝑜𝑑ℎ𝑒𝑛 𝑑𝑜𝑘𝑢𝑚𝑒𝑛𝑡𝑎. 𝑁𝑒̈ 𝑠𝑒 𝑒̈𝑠ℎ𝑡𝑒̈ 𝑠ℎ𝑘𝑟𝑢𝑎𝑟 𝑔𝑗𝑒̈, 𝑗𝑎 𝑒̈𝑠ℎ𝑡𝑒̈ 𝑒 𝑔𝑎𝑏𝑢𝑎𝑟 𝑜𝑠𝑒 𝑒 𝑠ℎ𝑡𝑟𝑒𝑚𝑏𝑒̈𝑟𝑢𝑎𝑟, 𝑗𝑎 𝑒̈𝑠ℎ𝑡𝑒̈ 𝑒 𝑝𝑎𝑚𝑗𝑎𝑓𝑡𝑢𝑒𝑠ℎ𝑚𝑒 𝑜𝑠𝑒 𝑓𝑎𝑟𝑒 𝑒 𝑐𝑒𝑘𝑒̈𝑡.” Lidhur me shkrimin e historisë shqiptare Eqrem Bej Vlora ndër tjerash i shkruan Krujës se “𝐽𝑢 𝑒 𝑑𝑖𝑛𝑖, 𝑞𝑖 𝑝𝑗𝑒𝑠𝑎 𝑚𝑒̈ 𝑒 𝑒𝑟𝑟𝑒̈𝑡 𝑒 𝑚𝑒̈ 𝑒 𝑝𝑎𝑛𝑗𝑜ℎ𝑢𝑟 𝑝𝑟𝑒𝑗 𝑠ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟𝑒̈𝑣𝑒 𝑛𝑒̈ ℎ𝑖𝑠𝑡𝑜𝑟𝑖𝑡𝑒̈ 𝑒 𝑡𝑦𝑟𝑒 𝑖 𝑝𝑒̈𝑟𝑘𝑒𝑡 𝑝𝑖𝑘𝑒̈𝑟𝑖𝑠ℎ𝑡 𝑘𝑜ℎ𝑒̈𝑠 𝑚𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑎𝑓𝑒̈𝑟𝑡 = 𝑠𝑢𝑛𝑑𝑖𝑚𝑖𝑡 𝑡𝑒̈ 𝑝𝑒𝑟𝑎𝑛𝑑𝑜𝑟𝑖𝑠𝑒̈ 𝑜𝑡𝑜𝑚𝑎𝑛𝑒, 𝑚𝑗𝑒𝑟𝑖𝑠ℎ𝑡, 𝑘𝑎𝑚 𝑛𝑑𝑖𝑔𝑗𝑢𝑎𝑟 𝑛𝑔𝑎 𝑠ℎ𝑢𝑚 = 𝑖𝑛𝑡𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑢𝑎𝑙 = 𝑠ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟, 𝑞𝑒̈ 𝑘𝑗𝑜 𝑘𝑜ℎ𝑎 𝑛𝑒̈ 𝑡𝑒̈ 𝑐𝑖𝑙𝑒̈𝑛 𝑘𝑎𝑛𝑒̈ 𝑣𝑒𝑝𝑟𝑢𝑎𝑟 = 𝑛𝑒̈ 𝑑𝑒̈𝑚 𝑡𝑒̈ 𝑝𝑜𝑝𝑢𝑙𝑙𝑖𝑡 𝑠ℎ𝑞𝑖𝑝𝑜! = 𝑑𝑖𝑠𝑎 𝑃𝑎𝑠ℎ𝑎𝑙𝑙𝑎𝑟 𝑡𝑦𝑟𝑘, 𝑛𝑢𝑘 𝑖𝑛𝑡𝑒𝑟𝑒𝑠𝑜𝑛 𝑑𝑜𝑡 = 𝑠ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟𝑒̈𝑡 𝑎𝑡𝑑ℎ𝑒𝑑𝑎𝑠ℎ𝑒̈𝑠= 𝑀𝑒̈ 𝑓𝑎𝑙𝑛𝑖 𝑞𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟𝑠𝑒̈𝑟𝑖𝑡 𝑡𝑒̈ 𝑡𝑖𝑙𝑙𝑎 = 𝑏𝑢𝑑𝑎𝑙𝑙𝑎𝑙𝑙𝑒̈𝑘𝑒. 𝑃𝑜𝑟 𝑡𝑟𝑒𝑔𝑜𝑗𝑛 𝑚𝑜𝑠𝑘𝑢𝑝𝑡𝑖𝑚𝑖𝑛 𝑒 𝑒𝑠𝑒𝑛𝑐𝑒̈𝑠, 𝑒 𝑛𝑒𝑣𝑜𝑗𝑒̈𝑠 𝑡𝑒̈ ℎ𝑖𝑠𝑡𝑜𝑟𝑖𝑠𝑒̈; 𝑘𝑗𝑜 𝑠ℎ𝑘𝑎𝑘𝑡𝑜𝑗 ℎ𝑎𝑟𝑟𝑖𝑚𝑖𝑛 𝑒 𝑠𝑎𝑗 𝑡𝑒𝑘 𝑛𝑒𝑣𝑒 𝑝𝑟𝑎𝑛𝑑𝑎𝑗 𝑖 𝑝𝑒̈𝑟𝑚𝑒𝑛𝑑.”
Të këndshme për t’i lexuar ishin letrat që kishte këmbyer me Tahir Kolgjinin i cili ndodhej në Stamboll. “𝐸𝑑ℎ𝑒 𝑣𝑗𝑒ℎ𝑟𝑟𝑎 𝑝𝑟𝑒𝑗 𝐴𝑢𝑠𝑡𝑟𝑖𝑗𝑒 𝑘𝑎 𝑠ℎ𝑘𝑢𝑟 𝑛𝑒̈ 𝐷𝑒𝑡𝑟𝑜𝑖𝑡 𝑀𝑖𝑐ℎ𝑖𝑔𝑎𝑛; 𝑑ℎ𝑒 𝑝𝑜 𝑛𝑎 𝑘𝑒̈𝑠ℎ𝑖𝑙𝑙𝑜𝑛, 𝑞𝑖 𝑡𝑒̈ 𝑣𝑒𝑚𝑖 𝑎𝑡𝑗𝑒. 𝑈 𝑏𝑎𝑚𝑒̈ 𝑠𝑖 𝑔𝑎𝑏𝑒𝑙𝑡, 𝑚𝑒 𝑟𝑟𝑎𝑞𝑒 𝑛’𝑘𝑟𝑎ℎ.”
Tahiri bënte përmbledhjen e fjalëve shqipe të cilat përdoreshin në vendin e tij, në fshatin Lumë. Analizonte etimologjinë dhe kuptimin e atyre fjalëve. Krujës, si studiues i gjuhës që ishte, i zgjonin shumë interesim ato fjalë. Si shembull le ta sjellin sqarimin mbi fjalën ME HULUMTUE. Në Lumë, thotë Kolgjini, kemi verbin “𝑚𝑒 𝑚𝑡𝑢𝑒” = 𝑚𝑒 𝑖 𝑟𝑎 𝑛𝑒̈ 𝑡𝑎, 𝑚𝑒 𝑒 𝑚𝑎𝑟𝑟𝑒̈ 𝑣𝑒𝑠ℎ𝑡, 𝑖𝑛𝑡𝑢𝑖𝑟𝑒. 𝐸𝑡𝑖𝑚𝑜𝑙𝑜𝑔𝑗𝑖𝑎: 𝑀𝑡𝑢𝑒 = 𝑀𝑒̈ + 𝑡𝑒 + 𝑎𝑠ℎ𝑡, 𝑀𝑒̈ + 𝑡𝑒 +𝑎, 𝑀𝑒̈ + 𝑡𝑎, 𝑀𝑒̈ + 𝑡𝑎𝑛𝑒̈, 𝑀𝑒̈𝑡𝑎𝑛𝑒, 𝑀𝑒̈𝑡𝑢𝑒, 𝑀𝑡𝑢𝑒. 𝐾𝑒𝑚𝑖 𝑒𝑑ℎ𝑒 𝑣𝑒𝑟𝑏𝑖𝑛 “𝑚𝑒 (𝑢-𝑖𝑎) ℎ𝑢𝑙𝑙𝑒̈” 𝑚𝑒 (𝑢-𝑖𝑎) 𝑎𝑣𝑖𝑡𝑖, 𝑜𝑓𝑟𝑢𝑒”, 𝑞𝑒̈ 𝑡𝑟𝑒𝑔𝑜𝑛 𝑛𝑗𝑖 𝑎𝑓𝑟𝑖𝑚 𝑚𝑒 𝑘𝑢𝑗𝑑𝑒𝑠. 𝑃𝑟𝑎: 𝑀𝑒 𝐻𝑢𝑙𝑙𝑒+ 𝑀𝑡𝑢𝑒, 𝑀𝑒 𝐻𝑢𝑙 + 𝑀𝑡𝑢𝑒, 𝑚𝑒 𝐻𝑢𝑙𝑢𝑚𝑡𝑢𝑒 = 𝑀𝑒 𝑢-ℎ𝑢𝑙𝑙𝑒̈ 𝑒 𝑚𝑒 𝑒 𝑚𝑡𝑢𝑒= 𝑚’𝑢 – ℎ𝑢𝑙𝑙𝑒̈ 𝑒 𝑚’𝑖𝑟𝑎 𝑚𝑒̈ 𝑡𝑎.” 𝐾𝑒𝑚𝑖 𝑚𝑎𝑛𝑑𝑒𝑗 𝑎𝑑𝑣𝑒𝑟𝑏𝑖𝑛 “𝑘𝑎𝑙𝑎𝑣𝑒𝑠ℎ𝑎𝑠”, thotë Tahiri, 𝑞𝑖 𝑑𝑜𝑛 𝑡𝑒̈ 𝑡ℎ𝑜𝑡𝑒̈: ℎ𝑒𝑟𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟 𝑝𝑜𝑠ℎ𝑡𝑒̈ 𝑒 ℎ𝑒𝑟𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟 𝑠𝑖𝑝𝑒̈𝑟, 𝑛𝑗𝑎𝑛𝑖 𝑚𝑏𝑖 𝑡𝑗𝑒𝑡𝑟𝑖𝑛, 𝑛𝑔𝑎𝑡𝑟𝑟𝑢𝑒𝑠ℎ𝑒̈𝑚. 𝑆𝑖 𝑝𝑜 𝑠ℎ𝑘𝑜𝑛? 𝐾𝑎𝑙𝑎𝑣𝑒𝑠ℎ𝑎𝑠, 𝑙𝑎𝑘 𝑏𝑟𝑒!; 𝑡ℎ𝑜𝑡𝑒̈ 𝑖 𝑙𝑢𝑚𝑛𝑗𝑎𝑛𝑖. 𝐷.𝑚.𝑡ℎ. 𝑖 𝑗𝑎𝑛𝑒̈ 𝑏𝑎 𝑠𝑡𝑟𝑢𝑝𝑢𝑙𝑙 𝑝𝑢𝑛𝑒̈𝑡 𝑒 𝑠’𝑚𝑢𝑛𝑑 𝑡’𝑖𝑎 𝑔𝑗𝑒𝑗𝑒̈ 𝑓𝑖𝑗𝑒𝑛.
Kolgjini thuaja se në secilën letër tregonte përpjekjet e tij për të ikë në SHBA dhe pengesat që i dilnin për ta realizuar këtë rrugëtim. Ankohej shpesh që kishte mbetur pa punë. Kishte bërë hamallin, kishte hapur një qebaptore, kishte punuar te një kasap, kishte bërë përkthyesin e plot punë tjera veç për të mbetur gjallë. “𝑁𝑑𝑜𝑛𝑗𝑖 𝑝𝑢𝑛𝑒̈ 𝑡𝑗𝑒𝑡𝑒̈𝑟 𝑡𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟𝑠ℎ𝑡𝑎𝑡𝑠ℎ𝑚𝑒, 𝑒𝑛𝑑𝑒 𝑛𝑢𝑘 𝑘𝑎𝑚 𝑔𝑗𝑒𝑡𝑢𝑛. 𝑆𝑖𝑔𝑢𝑟𝑖𝑠ℎ𝑡, 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ ℎ𝑎𝑝𝑒𝑡 𝑛𝑑𝑜𝑛𝑗𝑖 𝑑𝑒𝑟𝑒̈, 𝑠𝑒, 𝐴𝑗, 𝑞𝑖 𝑛’𝑎 𝑘𝑎 𝑑ℎ𝑎𝑛𝑢𝑛, 𝑖 𝑘𝑎 𝑝𝑎𝑟𝑎𝑝𝑎𝑚𝑒̈ 𝑒𝑑ℎ𝑒 𝑛𝑒𝑣𝑜𝑗𝑎𝑡 𝑡’𝑜𝑛𝑎. 𝑈𝑛 𝑑𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑝𝑒̈𝑟𝑝𝑖𝑞𝑒𝑚; 𝑒, 𝐴𝑗, 𝑝𝑜 𝑡𝑒̈ 𝑑𝑜𝑗𝑒, 𝑙𝑒 𝑡𝑒̈ 𝑚’𝑎 𝑎𝑝𝑒̈”, shprehej Kolgjini.
Sot shpesh na bie të lexojmë dhe dëgjojmë se si gjuha shqipe është bastarduar, është gjymtuar, është mbushur me fjalë te huaja dhe shumë pak njerëz e flasin dhe e shkruajnë bukur. Ka kohë që dua të kërkoj nga studiuesit e letërsisë shqipe të më propozojnë se çka DUHET lexuar patjetër nga letërsia jonë. Qoftë ajo klasike ose moderne. Pasi lexova këto letra kjo dëshirë veçse mu shtua edhe më shumë. Jemi mësuar ta nënçmojmë dhe nënvlerësojmë çdo gjë që është e jona dhe ta duam e ta lakmojmë të huajën. Këto personalitete që përmenden në letrat e Mustafa Krujës, dhe shumë tjerë që jetuan në atë kohë, shihet se e kishin dashur vërtetë Shqipërinë. Kishin bërë jetë shumë modeste në aspektin material, por shumë të mbushur kishin qenë në aspektin shpirtëror e intelektual. Kishin pasur qëllime të larta dhe deri në frymën e fundit nuk ishin dorëzuar së punuari. Kjo gjeneratë u dënua në mënyrën më të keqe. Regjimi komunist i ndaloi ata dhe i ndërpreu shumë procese që sikur fati i Shqipërisë të kishte qenë ndryshe ndoshta sot do të kishim tjetër Shqiptari. Ndoshta! Kush e di!
