Shkodra e gjysmës së dytë të periudhës komuniste, e ngulfatun prej “diktateve të proletariatit”, pa prej syve kureshtarë të nji djali që në të po rritet dhe rrëfye me gojëtarinë e nji urtaku.
Nga Gazmend Bërlajolli
Lexova, me pikë e me presje, librin e kujtimeve të Ardian Ndrecës “Pa pikë pa presje”. Vepra, ma shumë se rrëfenjë, asht letërnjoftimi i autorit që nis me u formue me dije, kulturë, besim e bindje përtej nga ç’ofrohet prej kanaleve zyrtare të sistemit komunist shqiptar. Në gjuhë të hueja, Ndreca i ri jep e merr nën dorë edhe ekzemplarë nga stiva e botimeve non grata që, falë periudhave të lulëzimit, qyteti i zotnon në bibliotekën e vet të shkapërderdhun klandestine. Asht Shkodra e Fishtës, Gurakuqit, Mjedës, Marubit, Migjenit, Idromenos, Jakovës, Shirokës, Arapit, Kurtit, Palokës, Koliqit, e sa e sa tjerëve me të cilët ky pinjoll i qytetit njihet po aq përvjedhtazi sa edhe me kangët e programet italiane, angleze, e në sllavishen e përtejliqenit nga televizionet dhe radiot e hueja.
Ma kulmorja te vepra: autori nuk shtiret. Nuk asht as ma trimi, as ma tutësi, as i pari në protestë, po as matanë ndonji gardhi në rrugën e ambasadave, ndonëse ndodhet andejpari bash në kohën e duhun me i kapërcye. Nuk e madhnon ndodhinë e 14 janarit 1990, të njohun si protesta e parë antikomuniste, veç pse pjesëmori aty vetë. E paraqet për ç’ishte: demonstratë në tentativë, sepse asht ankthi i saj ai që po rrëfehet.
As s’e provon llotarinë e përpjekjes me ia mbathë (libri jep shumë shembuj dështimesh shkurajuese), as nuk zen vend në atdheun njerëzish barkunshëm, të ndrymë edhe kur të burguem jo. Me ndërdyshjen se si me ikë për pa u arratisë, tashma qendrore të protagonistit, Ndreca strukturon kambët e skeletit të tekstit dhe kështu i tendos faqet krejt deri në fund.
Libri i Ndrecës m’i dha me pi, madje disa hurpa, nji kureshtjeje dikur fort të etun e kurrë ma parë të shueme. Ka pasë kohë kur ngultas lypja me mësue qoftë edhe për nji të vetëm shkëmbim trotuari, të asaj kohe, mes qytetarit të rëndomtë me ndonji turist të huej, kudo në Shqipni, por s’merrja kurrë përtej arsyetimeve për mostentim, që përshkruenin syçeltësi të mprehtë të vëzhguesve shtetnorë. Ndoshta prandaj ky lloj kontakti më asht dukë po aq i pagjasshëm sa edhe ndonji nga ata të afërtit e llojit të katërt.
Kur qe, ma në fund, në mbrapakqyrjen e Ndrecës, nji grusht përvojash të tilla. Shpalosen përmes tyne edhe po njaq interesa të të huejve, të cilët, megjithë shtrëngimet gjithëfarësoj, Shqipninë e vizitonin. Nji çift që, mbasi vetëftohen si miq shpie, rezultojnë misionarë kishe. Do tjerë, që nuk ndodhen në Shkodër për me ndigjue gja kundër sistemit prej nji studenti në nji ritakim. Prandaj nuk i dalin.
Poezia. Krejt nji e vetme – shkundulluese, e domosdoshme – e thyen prozën e rrëfimit. Asht poezi-trakt. I drejtohet, asht e qartë, Enver Hoxhës kryesëpari, ani pse ky prej do vjetësh dy metra nën tokë, mandej krejt piramidës së tij përteposht. Ndreca flet edhe për poezi që, në ato kohë, i shkruente vetë. Nuk na nxjerr gja me pa këso krijimtarie. Madje, në takimin që gati-gati pabesueshmënisht e mban në banesën e Kadaresë në Tiranë, çuditnisht gjen kohë me ia lëshue në dorë mikpritësit disa sosh për botim te “Drita” e kohës. Kjo mbasi jashtë dritares së dhomës së ndejës, ku tema kuvendohet, asht tue u luejtë epilogu i atij sistemi.
E dhana mbi botimin e poezive, në dritën e zhvillimeve, e ndriçon, tërthor, tjetrën: vargu i Ndrecës nuk mund të ketë qenë antiregjim. Asht e vështirë me e mendue, në zallamahinë e gjithkahshme të kohës, se do ta kish vëmendjen e ndeme për artin poetik ndonji tjetër veç censorëve që, nga frika e të paguemit me përgjegjësi personale, veç çka do ta kenë shtue syçeltësinë për çdo lloj shkamjeje ideologjike në botime.
Njilloj, nuk asht e vështirë me e rrokë se, ndryshe nga poezia-trakt që Ndreca e kopjon me e shpërnda nënpragjeve të rrugicës, vargu i tij që sheh botim nuk shkruhet në gegnishten subversive gjithseqysh. (Primo Shllaku tregon diku se nji nëpunësi të “Taraboshit”, mbasi inspektorët bastisës nuk i gjejnë në shpi kurrgja nga paketat e cigareve që pandehnin t’i ketë vjedhë prej fabrikës, në fund ia ngarkojnë fajin për shkrojtësinë subversive gege të nji poezie private kushtue nanës).
Asgjamangut, nuk asht e pritshme që Ndreca të kish arritë me e përkapë, në djalninë e vet, rrengun e madh të kohës se gegnishtja ishte dialekt, e tosknishtja gjuhë, madje “e njësuar”, diçka që pati arritë me i rrejtë dy akademi.
Kish me më pëlqye me i lexue, krejt në të mshelun të librit, nga dy-tri fjali mbi fatin, vendndodhjen dhe jetën e sotme të do personazheve të përshkrueme prej Ndrecës, veçmas të atyne që, për sa rrëfehet, mbeten të burguem. Me qef madje, në stilin telegrafik, të tipit që do filma të bazuem në ndodhi të jetueme i japin me të shkruem krejt në fund. Kjo kish me ma lanë, edhe si diçka të mbramë, shijen se ajo që sapo mbarova së lexuemi ishte mbi të gjitha dokumentim, dëshmi jete e dritare ngjarjesh të jetueme e të përjetueme.
Kish me më pëlqye edhe nji dlirje redaktoriale serioze, përtej thjesht qortimeve drejtshkrimore të lëshimeve që Ndreca i ka parasysh, tek dëfton vetë se drejtshkrimin e kish veçantisht zët në kohë studimesh. Ka pështjellime, si fjala vjen, lakimet e emnit të shumëpërmendun ‘nanëdaje’ herë me mbaresën në fund (nanëdajen, nanëdajes), herë në trup (nanëndaje, nanësdaje) e herë trup e fund (nanëndajen, nanësdajes) që veç sa ia dalin me e trazue raportin afrie me gjyshen e vet që Ndreca mëton me na e portretue. Dhe frazat me sintaksa të çorodituna (me gjasë prej ndërhymjeve të pjesshme mbi to) kanë me ngritë po aq vetulla hutie, pa dashtë autori, sa gojë të hapuna mahnie kanë me mbetë – këto me dashjen e autorit – nga episode, të vogla e të mëdha, dhe vargimi i tyne në rrëfenjë.
Por duhet thanë, megjithëkëto, se ato që Ndreca na paraqet nuk janë veç mjerimi i shoqnisë, retorika boshe e regjimit që krahason arritjet me ato të para pesë dekadave, e deri te vetë rioshi që kohën ma fort e shkon mes librave se mbas vajzave. Ndreca herë-herë na përudh me nji sinjalistikë fusnotash, por ma shpesh na len me u gjetë vetë, për aq sa dimë me ia lundrue yllësinë. Dhe jo, kopjimet që Ndreca adoleshent ban nëpër fletore prej klasikëve të letërsisë botnore nuk më rezultojnë të kota, megjithë dorëshkrimin e palexueshëm që as vetë nuk e zbërthente dot.
Së mbrami, modestia e titullit u shkon, ç’asht e drejta, veç grimcave, në lexim të parë të shkartisuna, që mbledhim gjatë faqeve të fillimit, por librit jo. Në botimet bashkëkohore shqipe kjo asht vepër e rrallë dhe moti e pritun.
