Autizmi njihet dhe diagnostikohet më mirë se kurrë më parë, duke çuar në keqkuptime se rastet po rriten ndjeshëm.
Kur djali i saj u diagnostikua me autizëm, Shannon Des Roches Rosa ndjeu në disa mënyra se kishte pasur fat.
Autizmi, ose çrregullimi i spektrit të autizmit (ASD), shfaqet në mënyra të ndryshme nga një individ te tjetri, për shembull, simptomat e vajzave shpesh janë ndryshe nga ato të djemve.
Por djali i saj Leo, si një djalë i bardhë i vogël, i përkiste një grupi për të cilin ekzistojnë kritere diagnostike të mirëpërcaktuara.
Disa nga këto shenja u vunë re nga të tjerët. Si fëmijë i vogël, Leo rrallë bënte kontakt me sy.
Në çerdhe, nuk i përgjigjej të folurit si fëmijët e tjerë. Shfaqte sjellje kompulsive, si tundja e duarve dhe përtypja e rrobave.
Stresohej dhe mbingarkohej lehtë. Si rezultat, diagnoza e tij në vitin 2003, në moshën dyvjeçare, ishte relativisht e thjeshtë.
Por Rosa nuk mori shumë udhëzime për hapat që duhej të ndiqte më tej, shkruan BBC, transmeton Klankosova.tv.
“U ndjeva shumë e humbur,” thotë ajo. “Isha shumë e zemëruar.” Si shumë prindër të tjerë, ajo donte mbi të gjitha të dinte pse djali i saj kishte autizëm. Në internet, gjeti prindër të tjerë që kërkonin të njëjtën përgjigje.
Disa besonin se fëmijët e tyre ishin dëmtuar nga vaksinat.
Megjithëse studimet me qindra mijëra fëmijë kanë treguar vazhdimisht asnjë lidhje mes vaksinave dhe autizmit, Rosa vendosi të mos i vaksinojë fëmijët e tjerë, nga mungesa e një shpjegimi më të qartë.
Me kalimin e viteve, Rosa kuptoi se kishte gabuar.
Jo vetëm që ajo hoqi dorë nga kundërshtimi ndaj vaksinimit, por hapi edhe një faqe interneti, Thinking Person’s Guide to Autism, për të ndihmuar të tjerët.
“Kam mirëkuptim për ata që besojnë këto gjëra sepse vetë kam qenë aty,” thotë ajo. “Por tani e di që isha dezinformuar.”
Rasti i Rosës është shembull se si shumë familje, pas një diagnoze të autizmit, kërkojnë thjesht një shpjegim të qartë.
Në fillim të këtij viti, Sekretari i Shëndetësisë në SHBA, Robert F. Kennedy Jr, premtoi një përpjekje të madhe kërkimore për të zbuluar shkakun e asaj që ai e quan “epidemi” të autizmit – përpara muajit shtator 2025.
Por dekada kërkimesh kanë treguar se shkaqet e autizmit janë komplekse – dhe kryesisht gjenetike.
Ekspertët thonë se arsyeja më e madhe për rritjen e diagnostikimeve nuk është një rritje reale e rasteve, por ndryshimi në mënyrën e diagnostikimit dhe vetëdijes.
Çfarë është autizmi?
Autizmi është një çrregullim neurozhvillimor që shpesh përfshin dallime në mënyrën e të menduarit, përpunimin e ndjesive, komunikimit dhe ndërveprimit social.
Në vendet ku është studiuar, prevalenca (shpërndarja) e autizmit është rreth 1%-3%.
Në SHBA, për shembull, mes viteve 2000 dhe 2022, prevalenca u rrit nga 1 në 150 në 1 në 31 fëmijë. Rritje të ngjashme janë parë edhe në vende si Australia dhe Tajvani.
Por kjo nuk do të thotë që ka më shumë fëmijë autikë – por që më shumë po diagnostikohen, dhe më herët.
Si ka ndryshuar diagnostikimi?
- Autizmi u përfshi për herë të parë në manualin DSM (Manuali Diagnostik dhe Statistikor i Çrregullimeve Mendore) në vitin 1980.
- Në atë kohë, kriteret ishin shumë të ngushta. Tani, ato janë zgjeruar për të përfshirë më shumë forma të autizmit.
- Në vitin 2013, diagnoza të tilla si Sindroma e Aspergerit u bashkuan nën termin “Çrregullimi i Spektrit të Autizmit (ASD)”.
- Grupi i njerëzve që diagnostikohen është më i gjerë dhe përfshin persona që më parë nuk do ishin përfshirë.
- Raca, vendbanimi dhe qasja në shërbime luajnë rol të madh. Për shembull, në prill 2025, në Teksas më pak se 1% e 8-vjeçarëve u diagnostikuan me autizëm, ndërsa në Kaliforni mbi 5%.
Roli i gjenetikës
Sipas Sven Sandin, epidemiolog psikiatrik, autizmi është rreth 80% i trashëgueshëm.
- Në studimet e tij, nëse një fëmijë ka një vëlla apo motër me autizëm, ai është 10 herë më i rrezikuar ta ketë gjithashtu.
- Nëse janë gjysmë-vëllezër/motra, rreziku është 3 herë më i lartë.
- Studimet me binjakë identikë tregojnë për përqindje të larta (65%-90%) që të dy kanë autizëm.
Megjithatë, nuk është një gjen i vetëm që shkakton autizmin. Janë identifikuar mbi 100 gjene që ndikojnë, dhe mund të jenë mijëra që kontribuojnë në kombinime të ndryshme.
Përveç gjenetikës, edhe disa faktorë mjedisorë janë në shqyrtim:
- Mosha e prindërve, sidomos baballarëve më të moshuar – lidhet me mutacione spontane.
- Lindjet e parakohshme – lidhen me rritje të rrezikut.
- Pesticidet dhe ndotja e ajrit – janë nën hetim.
- Sëmundjet e nënës gjatë shtatzënisë, si diabeti, obeziteti, duhanpirja – kanë treguar lidhje të mundshme, por ende nuk ka përfundime të qarta.
Çfarë nuk është shkak i autizmit?
Vaksinat nuk shkaktojnë autizëm. Kjo është vërtetuar nga shumë studime të besueshme.
Përfundimi: Autistët gjithmonë kanë ekzistuar
“Autistët gjithmonë kanë qenë këtu,” thotë Rosa. “Por kurrë nuk kemi pasur një pasqyrë të qartë për sa janë në të vërtetë.”
Zoe Gross nga Rrjeti i Vetë-Avokimit Autist thotë se ajo që shpesh tremb njerëzit nuk është autizmi, por mungesa e mbështetjes pas një diagnoze.
Shumë njerëz e shohin diagnozën si një tragjedi, kur në të vërtetë ajo duhet të hapë rrugën për ndihmë dhe mirëkuptim.
Rosa, tani një avokate e fuqishme për të drejtat e autistëve, thotë se kriza nuk është autizmi, por mungesa e kujdesit dhe mbështetjes.
Djali i saj Leo, tani 24 vjeç, e do ecjen në natyrë dhe picën – dhe ajo vazhdon të kërkojë mënyrat më të mira për ta mbështetur.
