Shkruan: Sead Zimeri
Pyetjes se cili është thelbi i filozofisë ose, më saktë, cili është një element që e ka shoqëruar filozofinë që nga fillimi i saj e deri më sot, mendoj se përgjigja është: liria. Dhe është një formë shumë specifike e lirisë. Është liria si çlirim, ose për të përdorur një zhargon më modern, liria si dekolonizim. Njeriu kurrë nuk është plotësisht i lirë, dhe ndoshta do të ishte e paarsyeshme të mendosh për veten si plotësisht të lirë.
Këtë e shohim në alegorinë e shpellës së Platonit. Në Republikën e tij, Platoni përshkruan një grup njerëzish që jetojnë të lidhur me zinxhirë në murin e një shpelle, përballë një muri të zbrazët. Ata shikojnë hijet e projektuara në mur nga objektet që kalojnë para zjarrit pas tyre dhe u japin emra këtyre hijeve. Këta njerëz mund të mendojnë se janë të lirë, por liria e tyre është iluzore, dhe detyra e filozofisë është pikërisht t’i bëjë të vetëdijshëm për dominimin e tyre.
Filozofia gjithmonë ka parë lirinë si çlirim, si një pëpjekje për t’u çliruar nga zinxhirët të imponuar nga vetvetja ose nga të tjerët. Gjendja jonë shoqërore nuk është ajo e lirisë, por ajo e prangave dhe shumë nga ne kalojmë gjithë jetën tonë duke u përpjekur të çlirohemi prej tyre. Liria nuk konsiston në një esencë, por në luftën për të arritur çlirimin nga dominimi.
Liria është çlirim. Dhe çlirimi mund të jetë gradual: dikush mund të çlirohet nga një zinxhir për të kuptuar se ai ende nuk e ka çliruar veten nga zinxhirët e tjerë. Për më tepër, ne nuk jemi të gjithë të çliruar njëlloj: disa janë më të lirë se të tjerët, dhe disa janë ende të kolonizuar, mendërisht, politikisht dhe ekonomikisht. Dikush mund të çlirohet nga një dogmë për të kuptuar se ajo duhet të çlirohet edhe nga dogmat e tjera.
Liria është pra një proces i vazhdueshëm çlirimi dhe në këtë kuptim liria utopike, sepse ka zinxhirë që nuk i kemi parë ende dhe zinxhirë që ne i shohim, por përmes asaj që Sartri e quajti keqbesim (mauvaise foi) ne i racionalizojmë ato dhe i pranojmë si të pashmangshme, siç janë gjërat: “nuk është aq keq”, “mund të jetë edhe më keq”, “duhet të jemi mirënjohës që kemi edhe këtë pak liri”, etj. Kjo është veçanërisht e dukshme në “esenciizimet” gjinore ku gruaja burgoset brenda një esence dhe dominimin i saj arsyetohet përmes racionalizimeve që në fakt mbrojnë shtypjen dhe diskriminimin gjinor.
Racizmi, seksizmi, antisemitizmi dhe të gjitha format e shtypjes mbyllin disa njerëz në një “esencë” imagjinare, reduktuese dhe mohojnë ose nënvlerësojnë se ata, si qenie njerëzore, janë thelbësisht subjekte të lira. Të gjitha këto janë akte të keqbesimit, të frikës nga liria. Sepse vetëm një person i dominuar do të zgjedhë të justifikojë atë që nuk mund të pranohet përmes lirisë. Aftësia e qenies njerëzore për të racionalizuar dominimin e saj, për të justifikuar zinxhirët e saj është me të vërtetë e pafundme. Por nuk ka dinjitet në zinxhirë, ose më saktë nuk ka dinjitet në pranimin e zinxhirëve si fatin tonë, si të pashmangshëm.
Filozofia sigurisht është një ligjërim i veçantë çlirimi. Është një ligjërim mjaft abstrakt dhe shumë teorik dhe bazohet jo shumë, si shkenca, në vëzhgim, megjithëse mbështetet në vëzhgim, por në argument. Filozofia çliron përmes argumenteve dhe e ushtron autoritetin e saj jo përmes ndonjë institucioni shoqëror, si kisha, xhamia apo organizata politike, por përmes argumentimit.
Filozofia është në vetvete një sistem anarkik në atë që nuk njeh asnjë shef tjetër mbi vetveten. Në fakt, filozofia është i vetmi ligjërim që e heq çështjen e autoritetit krejtësisht nga duart e shoqërisë, të cilin ajo e ushtron nëpërmjet institucioneve të saj. Filozofia largohet nga kjo formë e kontrollit shoqëror dhe kërkon të investojë me autoritet jo individin por procesin e shkëmbimit të argumenteve dhe arsyeve. Në këtë kuptim, filozofia është rrënjësisht një ndërmarrje egalitare. Nuk ka hierarki, nuk ka zotërinj dhe skllevër, nuk ka autoritete dhe fjala e askujt nuk ka ndonjë peshë për shkak të autoritetit të tyre shoqëror. Filozofia është rrënjësisht egalitare, rrënjësisht komuniste në kuptimin altuserian se “komunizmi është një mjet prodhimi në të cilin nuk ka marrëdhënie ekonomike shfrytëzimi, asnjë marrëdhënie politike dominimi apo nënshtrimi, asnjë marrëdhënie ideologjike frikësimi apo shtypjeje dhe asnjë skllavërim ideologjik…. Komunizmi është respekt për qeniet njerëzore”
Filozofia është rrënjësisht egalitare, ose komuniste nëse nuk të tremb kjo fjalë, sepse ajo njeh barazinë themelore të të gjithë qenieve njerëzore, Barazia është premisa e saj e domosdoshme dhe e pashmangshme. Nuk mund të bëhet filozofi nën asnjë premisë apo supozim tjetër, sepse në atë rast do të thotë se ajo nuk mbështetet në forcën e argumentit, por në ndonjë autoritet të pazbuluar. Filozofia nuk mund të pranojë asnjë formë autoriteti jashtë argumentit pa pushuar së qeni filozofi. Meqenëse filozofia nuk njeh asnjë formë të autoritetit shoqëror, ajo është rrënjësisht joautoritare në natyrën e saj dhe mund t’i ndjekë argumentet e saj vetëm në një mënyrë joautoritare. Prandaj kërkon përdorimin e lirë të arsyes dhe lirinë e fjalës.
Filozofia mbështetet në argumente, por argumentet farkëtohen në kolektivë, në komunikime me të tjerët. Në këtë drejtim, filozofia ka një afinitet mjaft të madh me fenë. Në mënyrë ideale feja është gjithashtu një hapësirë e barazisë së plotë. Besimtarët janë të gjithë të barabartë para Zotit. Dallimi i vetëm, një dallim mjaft i madh, është se Zoti është shumë më i prirur të përdoret dhe keqpërdoret nga përfituesit, nga demagogët dhe nga autoritetet politike. Ne e dimë se kjo është një e vërtetë historike. Për më tepër feja nuk ka qenë e imunizuar ndaj ngritjes së hierarkive të brendshme dhe të ngurta që kanë qenë problem për të që nga fillimi i tyre.
Në këtë kuptim, filozofia është jashtëzakonisht unike. Askush nuk ka qenë ndonjëherë në gjendje ta përdorë për të justifikuar ndonjë regjim që shenjtëron shtypjen. Filozofia ka qenë gjithmonë në anën e atyre që luftojnë shtypjen, jo për arsye ideologjike si ato të ofruara nga marksizmi apo lëvizjet e tjera revolucionare. Filozofia është në thelb kundër shtypjes për shkak të eksternalizimit të autoritetit të saj në argument si një formë marrëdhënieje që kërkon njohjen e barazisë dhe lirisë. Ky është edhe ndryshimi midis filozofisë dhe ideologjisë, madje edhe ideologjisë egalitare. Ideologjitë janë mbështetur gjithmonë në një subjekt që do të na emancipojë, që do të heqë zgjedhën e shtypjes dhe që do të na çojë në tokën e premtuar të lirisë. Është e vështirë të imagjinohet një lëvizje shoqërore politike, qoftë edhe një lëvizje shoqërore anarkike, që nuk mbështetet apo presupozon ndonjë formë të subjektivitetit politik dhe e investon atë subjektivitet me një autoritet të caktuar të vetëvendosjes. Kjo është ndoshta e pashmangshme në çdo kontekst politik. Ne duhet t’i imagjinojmë qeniet njerëzore sikur kanë njëfarë autoriteti mbi jetën e tyre, dhe kjo është praktikisht e nevojshme nëse duam të jetojmë së bashku në shoqëri. Ne duhet të jemi në gjendje të marrim vendime për jetën tonë. Në këtë kuptim, ideologjia është subjekt-centrike: duhet të presupozohet minimalisht një autoritet subjektiv që ushtron pushtet mbi veten dhe të tjerët.
Filozofia është plotësisht e desubjektivizuar. Filozofia nuk ka nevojë për një subjekt si autoritet për të vendosur një argument. Është më tepër argumenti që pohon autoritetin e vet mbi subjektet e tij. Në këtë kuptim, një filozof është vetëm një kanal i artikulimit të argumentit, por argumenti nuk mbështetet për autoritetin e tij në autoritetin e filozofit. Një filozof nuk ka autoritet mbi autoritetin e argumentit. Ai nuk mund të vendosë një argument duke pohuar autoritetin e tij, sepse autoriteti i tij nuk ka peshë mbi autoritetin e argumentit; ai nuk mund të vendosë një argument me forcë edhe nëse ka mundësi të tillë; ai nuk mund të vendosë një argument me manipulim edhe nëse është mjaft i zoti në të; ai nuk mund të vendosë një argument me dinakëri, me bindje, me kompromis, apo duke treguar shthurjen morale të kundërshtarit apo duke treguar kredencialet e tij akademike. Asnjëra prej tyre nuk ka rëndësi, sepse të gjitha këto forma keqkuptojnë dhe keqinterpretojnë natyrën dhe veprimtarinë e hetimit filozofik.
Për shkak se filozofia bazohet në argument dhe jo në autoritet, ajo është e vetmja formë e diskursit racional që nuk mund të korruptohet duke korruptuar praktikuesit e saj. Një filozof mund të jetë një politikan dominues, një mohues i barazisë themelore të njerëzve, një shtypës dhe kolonizator, por sigurisht që ai nuk mund të gjejë justifikim për këto praktika në filozofi siç përkufizohen këtu.
Filozofia është pra lufta për liri intelektuale dhe shoqërore nga të gjitha format e autoritarizmit intelektual dhe tiranisë shoqërore. Megjithatë, filozofia do të mbështesë natyrshëm të gjitha llojet e betejave për çlirim, sepse ajo pranon se format e strukturimit politik që bazohen në hierarki, veçanërisht hierarkia shtypëse, janë të dëmshme për diskursin e saj. Natyrisht, filozofia është gjithashtu e vetëdijshme për faktin se disa forma të hierarkisë janë të pashmangshme në shoqëri, por ajo do të mbështesë vetëm ato hierarki që nuk janë autoritare, por të ngritura mbi bazat e njohjes së barazisë themelore dhe për të kryer detyra specifike në shërbim të atyre që kanë pranuar si zgjidhje praktike hierarkinë. Nuk ka hierarki natyrore: të gjitha hierarkitë janë të natyrës sociale dhe si të tilla ato duhet të jenë vetëm funksionale dhe të hapura për shqyrtim dhe ndryshim.
