Nga: Kushtrim Bekteshi
Kur kemi të bëjmë me iluminizmin në fillim duhet cekur fakti se iluminizmi si qëllim parësor kishte që njerëzve t’ua largonte frikën dhe programi i tij ishte ç’magjizimi i botës.
Para se iluminizmi të paraqitej njerëzit kryesisht jetonin nën tutelën e natyrës fetare dhe kjo e fundit ishte shënjestra kryesore e kritikave që iluminizmi adresoi posa fryma e tij filloi të hetohej në shoqërinë njerëzore.
Rryma e madhe e iluminizmit nuk predikonte ateizmin, por një fe natyrore, deizmin ose ndonjërin nga variantet e shumëta të tij. Iluminizmi tentonte ta shkatërronte mitin, ta përmbyste fantazinë me anë të dijes. Projekti për ç’magjizimin e botës është çrrënjosje prej animizmit.
Fridrich Nietzsche ishte poashtu njëri ndër ithtarët më të shquar të kësaj ideje, pra se njeriu nuk duhet të mbështetet tek zotat apo fuqitë e mbinatyrshme, duke aluduar në faktin se janë pikërisht këto të fundit të cilat duke u mbështetur në fuqitë e mbinatyërshme nuk e linin njeriun të lirë. Nietzsche theksonte faktin se njeriu duhet të shijojë pafajësinë e tij të të bërit e gjithçkaje papenguar deri sa kjo të kalojë në mazohizëm.
Ksenofoni nga ana tjetër thumbon në masë të madhe perënditë duke thënë se këto të fundit u ngjasojnë shumë njerëzve me të gjitha të mirat dhe të këqijat e tyre. Adorno e Horkhaimer përdorin veprën Odiseu të Homerit për të pasqyruar modelin fillestar të njeriut iluminist i cili fillon të veprojë gjithnjë e më tepër duke u mbështetur në arsyen e tij dhe jo në zotat. Nëpërmjet Odiseut paraqitet prototipi i njeriut perëndimor i cili është i detyruar të kaloj nga rreziku në rrezik, por Adorno e Horkhaimer vënë në dukje faktin se gjithë këto pengesa i kalon duke mohuar një pjesë të vetëvetes, atë të pasioneve natyrore dhe duke iu bindur arsyes së tij. Mjeti kryesor i iluminizmit ishte abstraksioni i cili sillet me ojektet e tij ashtu si edhe fati, ndonëse këtë të fundit iluminizmi e eleminonte. Iluminizmi në vetëvete është totalitar, e themi këtë për shkak se nëse iluminizmit i krijohen kushtet që të përparoj i papenguar nga faktorë të jashtëm ai nuk do të ndalohet prej asgjëje. Rezistencat shpirtërore që i kundërvihen atij vetëm sa ia shtojnë forcën akoma dhe mbi këtë bazë mund të thuhet se iluminizmi e gjen veten ndër mitet, ndonëse ishte kundërshtar i tyre. Pavarësisht cilat mite i kundërvihen atij, ato kthehen në argumente duke e pranuar racionalitetin e shthurur për të cilin akuzohet iluminizmi. Iluminizmi e ka konsideruar projektimin e subjektives mbi natyrën si themel të mitit. Të mbinatyrshmet qofshin ata shpirtra apo demonë janë pasqyrime të njerëzve që i druhen natyrës. Iluminizmi pra ishte dialektik në vetëvete duke aluduar në faktin se ai ishte kundërshtar i madh i mitit, por edhe vetë u shndrrua në mit.
Në vazhdim do të paraqesim disa nga pikat ku duket se iluminizmi në fakt po kthehej edhe vet në mit. Sikur që mitet përplotësohen prej iluminizmit ashtu edhe ky i fundit në çdo hap të tij ndërthuret me mitologjinë. Edhepse iluminizmi kërkon ta shkatërrojë mitin lëndën e parë e merr pikërisht prej tij dhe në këtë mënyrë bie në rrugën e mitit. Tek miti çdo gjë që ndodh duhet të shpaguaj atë çka ka ndodhur dhe në këtë kontekst e njejta gjë haset edhe tek iluminizmi.
Miti lindi nga frika prej të pazakontës dhe kërkonte të shmangte atë, por edhe iluminizmi pikërisht ishte derivat i frikës nga e pazakonshmja, por iluminizmi për dallim nga miti nuk ndalej derisa të likuidonte ose të paktën ta shpjegonte ose kontrollonte atë. Iluminizmi sillej me sendet sikur diktatori me njerëzit.
Pra iluminizmi i njihte sendet vetëm në atë shkallë që të mund t’i manipulonte ato. Iluminizmi gjithnjë kërkonte që të reduktohen të gjitha të vërtetat në të vërteta shkencore, duke i konsideruar këto të fundit si të vërteta universale. Mirëpo pikërisht ky pretendim i tij për mishërimin e të vërtetës universale në të vërtetën shkencore ishte rruga e rikthimit të iluminizmit tek miti.
Magjia dhe miti ishin të orientuara drejt disa synimeve të përbashkëta, kurse ndryshimet ndërmjet tyre duken vetëm në metodat që ata përdorin. Magjia ishte një fazë pararendëse e mitit e cila i ndjek synimet e saja nëpërmjet mimesit, miti nga ana tjetër këtë e bënte me anë të kurbaneve ndaj perëndive, iluminizmi arritjen e synimeve të saja e bën duke përdorur si instrument arsyen e zhvilluar fillimisht si dinakëri e më pas si shkencë e teknikë.
Pra, ishte një pikë në të cilën miti dhe iluminizmi dallojnë mjaft shumë, që miti kurrë nuk arriti atë forcë të mendimit që arriti iluminizmi, kjo duke iu referur faktorit kohë, ngase njeriu në kohën kur pati jetë miti nuk ishte në gjendje të vlerësonte proceset shpirtërore siç bëri më vonë, për më tepër në periudhën e mitit mendimi dhe realiteti nuk ishin akoma të ndara plotësisht.
Mendimi në kuptimin iluminist kërkon përpjekjet për të zbuluar të vërteta shkencore sa më të sigurta e më të shtrira në botë. Qysh nga formimi i mendimit.